Μπαρόκ, το καλλιτεχνικό ρεύμα της υπερβολής

Στόχος του συγκεκριμένου άρθρου είναι να δώσει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκε το λεγόμενο Μπαρόκ, που ξεκίνησε από την Ιταλία και εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι προφανές ότι το επίθετο μπαρόκ ούτε ορίζει ικανοποιητικά την τέχνη του 17^ου αιώνα, ούτε συμβάλλει ουσιαστικά στην κατανόησή της. Ωστόσο είναι ένας όρος που συνοψίζει τον νέο αυτό τρόπο έκφρασης που παρουσιάζει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, τα οποία θα προσπαθήσουμε να δούμε συνοπτικά στο τέλος του άρθρου.

Gian Lorenzo Bernini, Έκσταση της Αγίας Θηρεσίας

Ο 17^ος αιώνας, όταν και εξελίσσεται το Μπαρόκ, χαρακτηρίζεται από αναταραχές. Είναι ένας αιώνας που γνώρισε μια βαθιά οικονομική, θρησκευτική και κοινωνική κρίση, η οποία συνοδεύτηκε από μεγάλες ανθρωπογενείς ή φυσικές καταστροφές, όπως η βουβωνική πανώλη.

Όσον αφορά το πολιτικό σύστημα της Ευρώπης επικρατεί η απολυταρχία. Οι μονάρχες διέθεταν απεριόριστη εξουσία την οποία κάποιες φορές υποστήριζαν ότι είχαν αντλήσει από τον Θεό και επιθυμούσαν να την εκφράσουν ακόμα και μέσω της τέχνης. Έτσι το επιβλητικό ύφος του μπαρόκ, κυρίως στην αρχιτεκτονική, συνδέεται άμεσα με την προσπάθεια των “δυνατών” να επιδείξουν την διοικητική και οικονομική εξουσία τους.

Επίσης, η Εκκλησία είναι ένας σημαντικός παράγοντας των ιστορικών εξελίξεων, καθώς παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην Αντιμεταρρύθμιση. Στο εικονοκλαστικό μένος των προτεσταντών, κατά την διάρκεια της Μεταρρύθμισης, η Καθολική Εκκλησία αντέτεινε ότι οι εικόνες είναι απαραίτητες όταν ζητούμε τη βοήθεια και την ευλογία των αγίων που δέονται για εμάς στον Θεό. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η επιτυχία του Μπαρόκ οφείλεται κυρίως στην Καθολική εκκλησία, η οποία χρησιμοποίησε την τεχνοτροπία του και το δραματικό του ύφος για την αναπαράσταση πολλών θρησκευτικών θεμάτων που προκαλούσαν την συναισθηματική συμμετοχή του θεατή. Διαπιστώνουμε ότι στόχος της τέχνης, για την Καθολική Εκκλησία, δεν είναι να αναπαριστά απλώς την ορατή πραγματικότητα ή να διδάσκει αλλά να εντυπωσιάζει, να συγκινεί, να πείθει και συγχρόνως να προσφέρει αισθητική απόλαυση.

Ο 17^ος αιώνας είναι ο αιώνας όπου η επιστήμη – ένας όρος που δεν έχει προσλάβει ακόμα τη σημερινή σημασία του, εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς. Η επαναστατική θεωρία του Κοπέρνικου και η συνακόλουθη συνειδητοποίηση της ύπαρξης του απείρου φαίνεται να εμποτίζει τόσο την διανόηση όσο και την τέχνη του 17^ου αιώνα. Η τέχνη πλέον αντανακλά το ενδιαφέρον της για τον χώρο, τον χρόνο, το φως.

Το Μπαρόκ δεν περιορίζεται στη ζωγραφική απ΄ όπου όμως έχουμε τους σπουδαιότερους εκφραστές του. Ανάλογες καινοτομίες σημειώνονται στο πεδίο της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής και της μουσικής.

Οι γνωστότεροι εκφραστές του Μπαρόκ στην αρχιτεκτονική και γλυπτική είναι ο Francesco Borromini, o Carlo Maderno και ο Gian Lorenzo Bernini ενώ στη ζωγραφική ο Carravacio, Rembrandt, ο de la Tour, ο Nicolas Poussin, ο Peter Paul Rubens κ.α. κάποιους από τους οποίους θα δούμε αναλυτικά σε επόμενα άρθρα.

Τέλος, σε αυτό το εισαγωγικό άρθρο θα θέλαμε να συνοψίσουμε τα χαρακτηριστικά του καλλιτεχνικού αυτού ρεύματος. Πρώτα απ΄όλα το Μπαρόκ απευθύνεται κυρίως στο συναίσθημα και προσπαθεί να προκαλέσει δέος. Αυτό το πετυχαίνει με την πολυπλοκότητά του, το τεράστιο μέγεθος, την υπερβολή κυρίως στην διακόσμηση και την πολυτέλεια. Τα παραπάνω συνθέτουν ένα επιβλητικό και πομπώδες ύφος. Δεύτερον, βασικό χαρακτηριστικό του Μπαρόκ είναι οι καμπύλες γραμμές και η προσπάθεια να αποδοθεί κίνηση στο έργο. Τρίτον, το καλλιτεχνικό αυτό ρεύμα έχει συνδεθεί με την εκμετάλλευση του φωτός και το “παιχνίδι” φως-σκιά, το οποίο δημιουργεί έντονες αντιθέσεις και είναι γνωστό ως κιαροσκούρο. Ο όρος αυτός έχει ταυτιστεί με τον Carravacio, ίσως τον σημαντικότερου εκφραστή του Μπαρόκ. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά θεωρούμε ότι είναι διακριτά στις φωτογραφίες του παρόντος άρθρου.

Κλείνοντας, θα ήταν παράβλεψή μας αν δε τονίζαμε ότι το Μπαρόκ δεν είναι μια μορφή τέχνης που εμφανίστηκε ξαφνικά, ούτε δημιουργήθηκε από κάποια ομάδα ατόμων που αποφάσισαν να καινοτομήσουν. Αντίθετα είναι μια φυσική εξέλιξη της τέχνης, τα χαρακτηριστικά της οποία εξελίχθηκαν παράλληλα με τις ιστορικές εξελίξεις και με σαφέστατη επίδραση από αυτές.